Kritisch denken

Kompas21 / De 10 vaardigheden / Kritisch denken

Kritisch denken

In de maand september staat Kritisch denken centraal. Gastscholen deze maand zijn ROC van Twente en ROC Midden Nederland.

ROC van Twente
ROC Midden Nederland
kritisch denken

Group Design Room Kritisch denken

In de maand september 2018 stond Kritisch denken centraal. Wat deze maand zo bijzonder maakte is dat we niet één maar twee Group Design Rooms georganiseerd hebben. We waren hiervoor bij ROC van Twente en ROC Midden Nederland te gast. Wat betekent het nou om twee keer met een groep aan de slag te gaan? In ieder geval twee keer zoveel enthousiasme en twee keer zoveel input!

Top 5 aspecten kritisch denken

Na aanleiding van beide GDR-sessies zijn de volgende 5 aspecten van kritisch denken benoemd:

1. Bronnen zoeken en beoordelen
2. Interpreteren, analyseren en evalueren van een informatiebron
3. Redeneren
4. Perspectief zien
5. Reflecteren over eigen denken

Deelnemersgroep uit alle richtingen

Door twee Group Design Rooms te organiseren lijkt het wel alsof de diversiteit onder de deelnemers sterk toeneemt. Studenten, docenten, procesbegeleiders, mensen uit het werkveld, een basisschooldirectrice, kritisch denken-expert en een gemeenteraadslid van D66 schoven aan om met elkaar in gesprek te gaan over kritisch denken. Wat hierbij opviel? Het enthousiasme spatte er vanaf!

De mix van deelnemers in zowel de plenaire debatten als opdrachten in kleinere groepen zorgde voor veel verschillende blikken over kritisch denken en daardoor een stevige uitgangspositie om verder mee aan de slag te gaan.

Reacties uit de Group Design Rooms

Tijdens de Group Design Rooms kwamen inhoudelijk interessante reacties naar boven, een greep uit de reacties tijdens en na de sessies:
– “Kritisch denken is weten wat je weet en weten wat je niet weet.”
– “Je bent je er eigenlijk niet zo van bewust op welke verschillende niveaus je allemaal kritisch kan nadenken”
– “Kritisch denken doe je met wat je hebt, de bronnen die je hebt en de kennis die je hebt.”
– “Kritisch denken is niet de ander overtuigen door jouw argumenten. Kritisch denken gaat over reflecteren op je eigen denken en daardoor jezelf beter leren kennen.”
– “Kritisch denken vraagt om meer dan open staan voor een ander zijn mening. Het vraagt om actief op zoek gaan naar andere perspectieven, om vervolgens bewuster en onderbouwd, eigen keuzes te maken.”

Uitgedacht

We hebben de twee GDR-sessies optimaal kunnen benutten. In Almelo kregen we met elkaar goed zicht op hoe veel omvattend goed kritisch denken kan zijn. In Utrecht konden we met elkaar vanuit een frisse blik op zoek naar nuances.

“Toen ik een uitnodiging per e-mail kreeg werd ik overladen met informatie, ik had er van te voren eigenlijk helemaal geen zin in maar achteraf vond ik het écht heel erg leuk! In gesprek gaan met elkaar vond ik gewoon leuk!”, aldus een enthousiaste deelnemer. Een ander adviseert: “90% van de studenten in het mbo zijn gefocust op hun eigen opleiding en hebben het daar ook erg druk mee. Als hen iets wordt voorgeschoteld zoals een reflectie-instrument is het voor de studenten van belang dat het zinvol is voor hun opleiding! Maak het belangrijk voor de student!”. Kortom, we zijn veel interessante ideeën rijker en nemen dit mee in de verdere ontwikkeling van het instrument dat binnen KOMPAS21 ontwikkeld wordt!

GDR kritisch denken ROC van Twente
GDR kritisch denken ROC Midden Nederland

Peiling over Kritisch denken

In de online peiling onder zo’n 200 mbo-studenten, mbo-docenten, andere onderwijsprofessionals binnen en buiten het mbo en het bedrijfsleven vroegen wij hen hoe zij denken over de vaardigheid Kritisch denken.

Waar denken studenten aan bij kritisch denken?

In eerste instantie denken studenten bij kritisch denken aan nadenken over (les)stof en over wat je doet, beslissingen nemen met je verstand en met je eigen kennis een mening hebben over een onderwerp. Dit wordt gelinkt met voors en tegens tegen elkaar afwegen, respect voor jezelf en een ander, telkens feedback geven op je eigen kunnen en niet zomaar andermans mening overnemen.

Kritisch denken volgens anderen

Het beeld van de studenten sluit aan bij de antwoorden van de andere deelnemers aan de peiling. Ook zij associeerden kritisch denken met niet zomaar klakkeloos dingen aannemen, maar ergens vraagtekens bij zetten, eerst nadenken, iets van meerdere kanten bekijken en zaken afwegen voordat je een eigen mening vormt of een keuze maakt. Ook de onderbouwing van je eigen standpunt of beslissing wordt als belangrijk ervaren. Daarnaast werd door verschillende deelnemers de link gelegd met vooruit kijken en inventief denken.

Op zoek naar de kern van kritisch denken

Studenten, docenten en andere deelnemers hebben in de peiling de vraag gekregen wat zij het meest en het minst kenmerkend vinden voor de vaardigheid Kritisch denken. Dit op basis van de in verschillende literatuur genoemde kenmerken:

– bronnen zoeken en beoordelen
– informatie verwerken
– informatie interpreteren, analyseren en evalueren
– bronnen naast elkaar leggen en conclusies trekken
– verschillende perspectieven zien en respecteren
– een beredeneerde keuze maken of standpunt innemen
– uitleggen/ beargumenteren
– open blik
– onderzoekende houding
– mening durven herzien
– zelfreflectie
Aanvullend op deze lijst gaven deelnemers aan met name het punt discussiëren te missen. Bijvoorbeeld in gesprek gaan met anderen, dialoog leren voeren, kritiek uiten en accepteren. Daarnaast werden termen als onafhankelijk en onbevooroordeeld een aantal keer genoemd.

Kijkend naar de lijst op basis van de literatuur vonden studenten zelfreflectie het minst passen bij kritisch denken. De andere deelnemers waren erg verdeeld op dit punt, zij kozen zelfreflectie bijna even vaak als minst goed en als best passend. Wel was duidelijk dat de andere deelnemers het verwerken van informatie het minst bij kritisch denken vinden passen.

Gevraagd naar wat in de voorgegeven lijst het belangrijkste aspect van kritisch denken is, komen vier aspecten naar voren. Op basis van de antwoorden van alle deelnemers lijkt de kern van kritisch denken te bestaan uit:
1. verschillende perspectieven zien en respecteren
2. een beredeneerde keuze maken of standpunt innemen
3. onderzoekende houding
4. informatie interpreteren, analyseren en evalueren

Daan van Riet

Blog over Kritisch denken

Column/blog

Hoogopgeleid zijn betekent niet dat je kritisch kunt denken

Daan van Riet, Programmaleider Expertisecentrum Kritisch Denken: “Ons brein is kwetsbaar, we lijken goed in staat om irrationalisme op te merken. Maar dan vooral bij de ander.”

Lees verder
Saskia Hamersveld

Blog over Kritisch denken

Column/blog

Kritisch denken doceren kun je leren!

Saskia van Hamersveld, student aan de Universiteit Utrecht en stagiaire bij Expertisecentrum Kritisch Denken van ROC Midden Nederland, geeft 9 tips die docenten kunnen gebruiken wanneer zij studenten willen leren kritisch te denken.

Lees verder

Praktijkvoorbeeld

Van kijken naar zien: Burgerschapsprogramma museum Boijmans van Beuningen.

Als je naar een kunstwerk kijkt, zie jij dan hetzelfde als ik? De studenten worden tijdens dit programma aan de hand van activerende opdrachten uitgedaagd om verder en kritischer te kijken, woorden te vinden voor wat ze zien en met elkaar in gesprek te gaan. Stapsgewijs worden zij zich meer bewust van aannames, vooroordelen, andere perspectieven en hoe die je blik kunnen beïnvloeden. Want is kijken hetzelfde als zien?

Praktijkvoorbeeld Boijmans van Beuningen

Literatuur over Kritisch denken

In bijna alle modellen en aanbevelingen rondom 21ste-eeuwse vaardigheden komt kritisch denken naar voren als een belangrijk onderdeel (Voogt & Roblin, 2010). Kritisch denken is zowel belangrijk vanwege de digitalisering en globalisering van de maatschappij, als vanwege de verschuiving naar een kenniseconomie. Gezien de groeiende stroom informatie die via internet en sociale media vanuit de hele wereld op mensen afkomt, is het belangrijk dat mensen – en in het bijzonder kinderen en jongeren – hiermee leren omgaan en informatie op waarde kunnen schatten zodat ze goed doordachte beslissingen kunnen nemen, oplossingen kunnen kiezen en standpunten kunnen innemen. Daarnaast geldt voor alle onderwijsniveaus en banen dat het kunnen reflecteren op het eigen werk steeds belangrijker wordt (Blockhuis et al., 2012; Onderwijsraad, 2014). Kritisch denken is dus van belang, maar wat houdt het nu eigenlijk in?

Wat is kritisch denken?

Al eeuwenlang staat kritisch denken in de belangstelling. Afhankelijk van de persoon, de tijd en de studierichting is er een ander antwoord op wat kritisch denken inhoudt en wat je moet kunnen om kritisch te kunnen denken (zie bijvoorbeeld Baay & van Leeuwen, 2016; Lai, 2011; en Dilley, Kaufman, Kennedy, & Plucker, 2015).

Kritisch denken zorgt ervoor dat iemand zelfstandig een afweging kan maken, een beslissing kan nemen of een mening kan vormen die goed doordacht en onderbouwd is (SLO, 2016). Een mooie omschrijving komt van Heiltjens (2016): “Kritisch denken betekent dat je redeneert en reflecteert voordat je een standpunt inneemt of een besluit neemt hoe te handelen en dat je kunt verklaren waarop dat standpunt/besluit is gebaseerd.” Een panel van experts heeft de ideale kritische denker beschreven in termen van: onderzoekend, goed geïnformeerd, ruimdenkend, flexibel, bewust van eigen (voor)oordelen, nauwkeurig, voorzichtig en duidelijk waar het gaat om oordelen (Facione, 1990). Kritisch denken draait dus zowel om de eigenschappen of houding van iemand (open, onderzoekend) als om de vaardigheden of het gedrag van iemand (Lai, 2011). Anders gezegd: “‘kritisch denken is de houding om te willen redenen en het vermogen om dit goed te kunnen doen”’ (Bailin & Siegel, 2003, in Baay & Van Leeuwen, 2016).

Drie aspecten van kritisch denken

Vanuit de filosofie, psychologie en onderwijskunde wordt er dus op verschillende wijzen gekeken naar kritisch denken. Toch is men het er over het algemeen over eens dat er zowel bepaalde vaardigheden zijn die horen bij kritisch denken als een bepaalde houding of mentaliteit. De drie overkoepelende aspecten van kritisch denken (welke ook worden benoemd in het Examen- en kwalificatiebesluit beroepsopleidingen) zijn:

  1. het op waarde weten te schatten van informatie (bronnen) en daarbij onderscheid kunnen maken tussen argumenten, beweringen, feiten en aannames;
  2. het perspectief van een ander in kunnen nemen;
  3. het kunnen nadenken over eigen opvattingen, beslissingen, handelingen (Lai, 2011).

Daarnaast zijn de meesten experts het erover eens dat een bepaald kennisniveau noodzakelijk is (Lai, 2011). Immers, zonder bepaalde achtergrondkennis en kennis van de wereld is het moeilijk om de waarde van nieuwe informatie in te schatten.

Vaardigheden en houdingen

Samengevat, kan kritisch denken worden opgesplitst een set van vaardigheden en houdingen. Op een rij, zijn dat:

  • bronnen zoeken en beoordelen
  • informatie verwerken
  • informatie interpreteren, analyseren en evalueren
  • bronnen naast elkaar leggen en conclusies trekken
  • verschillende perspectieven zien en respecteren
  • een beredeneerde keuze maken of standpunt innemen
  • uitleggen/beargumenteren
  • open blik
  • onderzoekende houding
  • mening durven herzien
  • zelfreflectie
Daan van Riet

ROC Midden Nederland

Daan van Riet

ROC Midden Nederland in project KOMPAS21

Wat is de reden dat ROC Midden Nederland deelneemt aan KOMPAS21? Daan van Riet: “Studenten eigenaar te laten zijn van hun ontwikkeling. Oprecht geloven in de kracht van het gesprek aan de hand van informatie over de ontwikkeling van de student, in plaats van de afrekencultuur van het veelal gehanteerde toetsbeleid.”

Waarom is kritisch denken voor jullie belangrijk? “‘Ik kan niemand iets leren. Ik kan anderen alleen maar laten denken.’ Honderden jaren geleden zette Socrates het huidige onderwijs aan het denken. Zijn filosofie staat aan de basis van een belangrijk thema in 2018: kritisch denken. Er zijn o.a. vier redenen om dit heel serieus te nemen: 1. De samenleving – arbeidsmarkt en maatschappij – vraagt om kritisch denkende mensen. 2. Kritisch kunnen denken zorgt voor minder negatieve levensgebeurtenissen. 3. De studieresultaten worden beter. 4. Het is de basis voor een democratische samenleving, op micro-, macro- en mesoniveau.”

Video bijeenkomst Expertisecentrum Kritisch Denken ROC Midden Nederland